Infinity Filigree

Onderzoek

Filigrein is een van de oudste en meest intensieve technieken uit de edelsmeedkunst. Het is een bewerkingstechniek waarbij het metaal wordt getwijnd en gewalst tot fijne draden, die kunnen worden gebruikt voor het decoreren van oppervlakken of het maken van delicate open structuren. In het verleden verfraaide filigrein onder meer Etruskische broches, Chinese keizerskronen en Zeeuwse knopen – het is een techniek die zowel eeuwen als continenten overspant. Tegenwoordig dreigt het ambacht echter te verdwijnen: de laatste decennia heeft de tijdrovende en kostbare techniek aan tractie verloren, en er komen nog maar weinig filigreinmakers bij.

Hoe kan de techniek behouden blijven en tegelijkertijd innoveren, zodat deze opnieuw onder de aandacht komt? Dat is een vraag die edelsmid Eva van Kempen, een van de weinige makers van filigrein in Nederland, zich al jaren stelt. Vorig jaar ontmoette Van Kempen in China industrieel ontwerpers Mingshuo Zhang en Yona Huang, als duo werkzaam onder de naam Ming Design Studio. Zij bleken zich dezelfde vraag te stellen, maar dan vanuit een ander perspectief.

In het kader van New Crafts experimenteerden ze samen met het ontwikkelen van een nieuw gereedschap dat het maken van een filigreinpatroon vereenvoudigt. Met het gereedschap beogen de makers de techniek aantrekkelijker en toegankelijker te maken voor andere goudsmeden en vormgevers, met behoud van de meditatieve handmatigheid van het ambacht.

In Nederland werd de filigreintechniek historisch gezien gebruikt voor het maken van streeksieraden zoals Zeeuwse knopen.

Aanleiding

In Nederland werd de filigreintechniek historisch gezien gebruikt voor het maken van streeksieraden zoals Zeeuwse knopen, karakteristieke knopjes gemaakt van fijn edelmetaaldraad die zowel in de vorm van decoratieve kledingknopen als spelden en broches werden gedragen. De bijbehorende streekdrachten zijn echter al decennia niet meer in zwang. Met het tanen van de streekdrachten daalt ook de vraag naar filigrein, en daarmee de kennis van het maakproces. Oudere makers stoppen en de jongere generatie neemt het stokje zelden over. Voor nieuwe makers is de drempel al snel te hoog: filigrein is een zeer arbeidsintensieve specialisatie die alleen kan worden uitgevoerd door een gevorderde en onderlegde goudsmid. Het huidige uurtarief van makers is bovendien vele malen hoger dan vroeger, waardoor het werk zeer kostbaar is.

Van Kempen, opgeleid als edelsmid aan de Vakschool Schoonhoven, raakte eind jaren nul evengoed aangetrokken door filigrein. Juist de complexiteit en de technische uitdaging bevielen haar, net als het repetitieve, aandachtige werk. “Het is voor mij bijna een vorm van meditatie,” vertelt ze. Ze volgde een filigreincursus in 2010 en verdiepte zich als sieradenontwerper en -maker verder in de techniek. Parallel aan haar groeiende kennis en ervaring werd ze geconfronteerd met het besef dat het ambacht in Nederland langzaam verdwijnt.

Dat is niet overal ter wereld zo. Tijdens de master ‘Challenging Jewellery’ aan het Sandberg Instituut deed Van Kempen onderzoek naar de geschiedenis van filigrein en vergeleek ze de ontwikkeling ervan met die in China, een land dat een nog langere en rijkere filigreintraditie kent dan Nederland. Er wordt actief beleid gevoerd om deze te behouden en te stimuleren. Zo worden er grote filigreinopdrachten uitgezet en innovatieprojecten georganiseerd. Recent nog speelden een aantal historische filigreinobjecten een rol in een populaire kostuumserie. Ook werd filigrein in China al in 2008 tot immaterieel cultureel erfgoed verklaard. In Nederland is het dat officieel nog niet.

Via een internationaal innovatieprogramma rondom Chinees inlegfiligrein in Shantou, Zuid-China, ontmoette Van Kempen ontwerpers Zhang en Huang. Beiden groeiden op in China en studeerden aan de Design Academy in Eindhoven. Ze werkten eerder voor grotere bedrijven als Philips, maar tegenwoordig ontwerpen ze vooral onder de vlag van Ming Design Studio, dat bekend staat om projecten waarin de waarden van handwerk samenkomen met hun ervaring in digitale ontwerptechnologie en de wereld van massaproductie. Een voorbeeld is de Bold Stool, een modern ogend krukje waarop ambachtelijk Chinees lakwerk werd toegepast.

Proces

Met Van Kempen deelden Huang en Zhang de missie om filigrein te innoveren om het zo onder de aandacht te brengen van een groter publiek. Ze schreven zich samen in voor het stimuleringsprogramma van Crafts Council Nederland met als doel het filigreinprocedé door een combinatie van digitale en ambachtelijke technieken toegankelijker te maken. Dat betekende het vinden van een manier om eenvoudiger een filigreinpatroon te produceren. Liefst met goedkopere materialen om zo ook de weg te openen voor nieuwe toepassingen, bijvoorbeeld in hedendaags design.

In Nederland heeft filigrein een ouderwets en oubollig imago, het oogt altijd lieflijk, met krullen en bloemen. Daar wilde ik graag eens vanaf.

Daarnaast lag er een tweede uitdaging: het vernieuwen van de vormentaal van filigrein. “In Nederland heeft filigrein een ouderwets en oubollig imago,” peinst Van Kempen. “Het oogt altijd lieflijk, met krullen en bloemen. Daar wilde ik graag eens vanaf. Dat zou de techniek aantrekkelijker kunnen maken voor niet alleen de makers, maar ook de dragers van nu.” Hetzelfde gold voor Zhang en Huang. Huang: “In China wordt nog steeds gewerkt met eeuwenoude motieven. We wilden ontdekken wat voor vormen filigrein nog meer zou kunnen aannemen.”

De drie besloten een gereedschap te ontwerpen dat een gewalste metaaldraad in één keer zou kunnen voorbuigen tot een filigreinpatroon. Het patroon, dat normaal uit zes losse, exact gelijke onderdelen gevormd wordt, zou dan uit een enkele draad kunnen worden gemaakt. Het gereedschap werd door Huang en Zhang digitaal ontworpen door het bestaande filigreinpatroon te ontleden en opnieuw te interpreteren.

Samenwerking

Gedurende het experimentele ontwerpproces werden diverse generaties 3D-getekend en -geprint door Zhang en Huang in samenspraak met Van Kempen en daarna fysiek door Van Kempen getest. Dat leverde belangrijke feedback op voor het digitale ontwerpproces. Herhaaldelijk bleek het gereedschap het metaal niet te kunnen buigen omdat het vast kwam te zitten in de vorm. Dan werd het gereedschap digitaal verder aangepast en opnieuw geprint en getest.

Resultaat

De huidige versie van het gereedschap werkt als een pers: een platgewalste metaaldraad wordt in het gereedschap gelegd. Twaalf losse inzetjes worden er met de hand in geduwd, waardoor de basis voor een filigreinpatroon ontstaat. De voorgebogen draad kan dan met hand en pincet eenvoudig tot het patroon worden gebogen. Het resultaat kan op allerlei manieren decoratief worden toegepast, of nog verder worden bewerkt.

Het gereedschap is te gebruiken met edelmetalen, maar ook met minder kostbare materialen als aluminium. Daardoor kan er vrijer mee worden geëxperimenteerd door makers en kan er op grotere schaal worden gewerkt, waardoor deuren worden geopend voor toepassingen in het designveld. “Juist in het opschalen ervan is de schoonheid van de structuur van filigrein zo goed te zien,” vindt Huang. De uitvergrote, platte filigreinpatronen hebben abstracte vormen ergens tussen organisch en meetkundig in. Ze voegen zo een hybride, hedendaagse designtaal toe aan het bestaande vocabulaire van de traditie.

Bij het voorbuigen van het filigreinpatroon komt nog steeds veel handwerk kijken. Zhang: “We kozen er bewust voor om een gereedschap te ontwikkelen dat het meditatieve handwerk niet vervangt, maar dat vooral de drempel wegneemt om met de techniek te werken.” Op die manier hopen de makers bij te dragen aan het levendig houden van het filigreinambacht voor toekomstige generaties, en nieuwe makers op het spoor te brengen van de oorspronkelijke filigreintechniek. Van Kempen: “Het is zo bijzonder om onderdeel te zijn van een lange en rijke maakgeschiedenis. Het biedt een connectie met het verleden, het heden en de toekomst tegelijk.”

We kozen er bewust voor om een gereedschap te ontwikkelen dat het meditatieve handwerk niet vervangt, maar dat vooral de drempel wegneemt om met de techniek te werken.

Toekomstperspectieven

Het experimentele project is onderdeel van een bredere strategie van Van Kempen om immaterieel cultureel erfgoed als filigrein opnieuw te populariseren. Zij zet zich buiten dit project om nog op andere manieren in voor de herwaardering van de filigreintechniek. Zo wil ze ook in Nederland het ambacht officieel tot immaterieel cultureel erfgoed te laten verklaren. Daarnaast is ze de oprichter van The Filigree Embassy, een recent gelanceerd online open-source platform voor kennisdeling over filigrein waar makers, ontwerpers, dragers en kenners nu en in de toekomst aan kunnen bijdragen.

@evavankempenartjewellery
@mingdesignstudio_official